De verborgen schatten van de goeroe
Bhutan | Anno 2014
Maandag 14 april | Thimpu – Punakha
Dinsdag 15 april | Punakha – Bumthang
Maandag 14 april | Thimpu – Punakha
Ver is het niet, van Thimphu naar Punakha – amper 65 km – maar roadblocks kunnen ons lelijk parten spelen als we niet uitkijken.
Dus zit er niets anders op dan tijdens de werkzaamheden geen enkel voertuig door te laten
Van west naar oost is er immers slechts één weg die zich dwars door Bhutan over de hellingen slingert. Even het verkeer omleiden als aan die weg gewerkt moet worden, is dus geen optie – er is geen alternatieve route. Beide verkeersstromen beurtelings doorlaten is evenmin een oplossing – de weg is veel te smal om er aan te werken als er voortdurend voertuigen passeren.
Dus zit er niets anders op dan tijdens de werkzaamheden geen enkel voertuig door te laten. Slechts enkele keren per dag, op vooraf aangekondigde tijdstippen, wordt het roadblock heel even opgeheven en mag het verkeer in beide richtingen door. Voor ons komt het er dus op aan om precies op dat moment aan het roadblock te verschijnen. Samen met tientallen andere voertuigen, uiteraard.
Kwart voor elf is het als we uit Thimphu weg klimmen, niet zonder een blik te werpen op Simtokha Dzong aan de overkant van de vallei. Aan de overkant van de vallei kijkt de Grote Boeddha vanuit de nevelen toe.
Hongtsho |
|
Appelbloesems |
De Tibetaanse vluchtelingen die in 1953 in Hongtsho neerstreken, zijn ondertussen uitstekend geïntegreerd en trouwen zelfs met de plaatselijke bevolking, beklemtoont Karma. In kraampjes langs de weg proberen ze hun waar aan de man te brengen. Appelbomen staan in volle bloei, we herkennen de bloesems. Wat verderop is een gebedsmolen boven een bergbeekje gebouwd. Het stromend water hoort de gebedsmolen aan te drijven, zodat gebeden permanent ten hemel stijgen. Maar het kaduke mechanisme heeft het laten afweten.
Gebedsmolen aangedreven door waterkracht |
|
Do Chhu La – Mannen in traditionele gho |
Om twintig voor twaalf stoten we op de staart van de file voor het roadblock. Twaalf uur stipt is het als alle motoren tegelijkertijd aanslaan en alle voertuigen zich met een ruk in beweging zetten. Uiteraard over de volle breedte van de weg. Driftig wriemelen de personenauto’s zich tussen de bussen en de trucks door.
Amper tien minuten later bereiken we de top van de 3 116 m hoge Do Chhu La, ons hoogste punt voor vandaag. De pas (la) is naar water (chhu) genoemd dat uit een rots (do) komt.
Moraal van het verhaal: vannacht zullen we goed slapen, want in Punakha zijn er geen honden
Ooit werd Do Chhu La door drie demonen geterroriseerd. Je kon de pas niet oversteken of je kreeg het met hen aan de stok, aldus Karma. Drukpa Kunley – wereldberoemd en razend populair in Bhutan als de divine madman of de goddelijke gek – nam zich voor om daar korte metten mee te maken en ging achter de demonen aan. Twee demonen waren zo sluw om zich in nummer drie te verstoppen. Die nam de benen naar Punakha. Toen Drukpa Kunley in Punakha arriveerde, zag hij daar een hond lopen. Maar in Punakha zijn er helemaal geen honden, dat weet iedereen. Dus moest die demon zo dom geweest zijn de gedaante van een hond aan te nemen. Drukpa doodde de hond en bevrijdde zo Do Chhu La van de demonen. Moraal van het verhaal: vannacht zullen we goed slapen, want in Punakha zijn er geen honden.
De 108 chortens van Do Chhu La
Helemaal boven op de pas rijzen honderd en acht vierkante witte stoepa’s op. In 2005 zijn ze opgericht als nagedachtenis aan de doden die vielen toen het Bhutaanse en het Indiase leger in 2003 in een gezamenlijke operatie rebellen uit het aangrenzende Assam verdreven. Die hielden zich in het zuidelijk deel van Bhutan schuil.
Do Chhu La
Vrij grote stoepa’s zijn het. In drie ovalen zijn ze rond de heuvel gebouwd, met in het centrum een nog grotere stoepa. Een witte muur omgordt het geheel. In het aanpalende woud wapperen tienduizenden kleurrijke gebedswimpels.
Gebedswimpels in het woud |
|
Chortens |
Gaandeweg lost de zon de iele nevels op en zet de plek in een warme gloed. Een grote sereniteit gaat er van uit, en een hechte verbondenheid met de natuur. De hoger gelegen tempel aan de overkant van de straat biedt ons een fraai zicht op de geometrie van het complex.
|
|
|
We zakken af naar het nabijgelegen restaurant Do Chhu La voor de lunch. Verderop zijn ze de weg aan het verbreden. We hebben dus nog een tweede roadblock te goed. Een gratis massage, grijnst Karma, terwijl de zetels van de Toyota Cruiser ons door elkaar schudden. Wolken trekken een grijs gordijn voor de blauwe lucht.
Thimphu ligt weliswaar op dezelfde breedtegraad als Caïro, toch mag je Bhutan gerust het Zwitserland van het oosten noemen, aldus Karma. Rivieren snijden diepe valleien door het land en voeren het water af naar de Indiase laagvlakte. Het laagste punt is 240 m, de hoogste berg, de Gangkhar Puensum op de grens tussen Bhutan en China, is 7 570 m. Dat is meteen de hoogste berg ter wereld... die nooit beklommen is. Want niemand krijgt toestemming om deze heilige berg te beklimmen.
De hoogste berg ter wereld… die nooit beklommen is
Zestig procent van het land bestaat uit beschermd woud, 20 % uit beschermde parken, 8 % uit landbouwgrond en 12 % is eeuwige sneeuw. Biodiversiteit is één van de paradepaardjes van Bhutan. Vissen en houtkap zijn verboden.
Jaks |
|
|
Karma ziet zijn verhaal onderbroken door een kudde jaks die langs de weg loopt te grazen. Dat verdient een fotostop. Verderop trekken honderden tsatsa’s op richels in de rotsen onze aandacht. Zulke kleine beeldjes bevatten as van een overledene. Langs een klaterend beekje is een witte stoepa opgericht. De aanpalende gebedsmolen draait vrolijk haar rondjes, aangedreven door het water.
Gebedsmolen aangedreven door waterkracht
Politiek gezien, zet Karma zijn verhaal voort, is Bhutan sedert 1907 een constitutionele monarchie. Sedertdien is het land aan zijn vijfde koning toe, nadat nummer 4 op 14 december 2006 vrijwillig afstand deed van de troon ten gunste van zijn oudste zoon. Toch zou het nog tot 6 december 2008 duren vooraleer nummer 5 formeel gekroond werd – pas dan waren de astrologische omstandigheden zeer gunstig.
Pas dan waren de astrologische omstandigheden zeer gunstig
Tsatsa’s |
|
Jigme Singye kroont zijn oudste zoon Jigme Khesar Namgyel tot koning (2006) |
Twintig dzongkhags of districten telt Bhutan. Niet elke dzongkhag had van meet af aan zijn eigen dzong of burchtklooster. Om dat goed te maken, is er in de vorige eeuw een inhaaloperatie opgezet. Die recentere dzongs zijn in dezelfde stijl als de historische dzongs uitgevoerd, maar vallen om economische redenen veel kleiner uit.
Terrassen
Elke dzongkhag vaardigt één lid af naar de nationale raad. Daarnaast duidt de koning vijf leden aan. Voorts telt de nationale vergadering 47 leden die om de vijf jaar rechtstreeks verkozen worden. De partij die de verkiezingen wint, vormt de regering. De tweede partij vormt de oppositie. De rest kan beschikken.
Terrassen
Sinds 1998 heeft de nationale vergadering zelfs de macht om de koning af te zetten – met twee derde van de meerderheid weliswaar. Het was de koning zelf die het initiatief nam om deze regel in te voeren.
Vallei van Lobesa met Chimi Lhakhang (links op de heuvel)
Pittoreske rijstterrassen schuiven aan het raam voorbij. De vallei van Lobesa is dit. Het fraaie uitzicht noopt ons tot een korte wandeling. Een kwartiertje kuieren we langs de weg en laven ons aan het landschap. De groene hellingen dalen terrasgewijs af, met hier en daar een boerderij en wat boeren die aan de slag zijn.
Bouw van traditionele woning
Leem aanstampen |
|
|
Iets lager op de helling zijn ze een traditioneel huis aan het bouwen. Een tiental vrouwen zijn er aan de slag onder toezicht van een man. De lemen muren in aanbouw worden tussen planken gevat. Ze blijken ruim een halve meter dik te zijn. De vrouwen staan op de muur en stampen de leem aan met houten stampers, terwijl de man met handgebaren instructies geeft.
Sopsokha – Thematische geveldecoraties
Half vier is het als we Sopsokha bereiken, een dorpje dat wellicht niet verdienstelijker is dan de andere dorpjes in de vallei. Toch heeft het zich op een meer dan gewone manier in de toeristische belangstelling weten te werken. Het zijn de penissen waar het hier om draait. Overal in het binnenland zal je tussen de vele afbeeldingen op de huisgevels weleens het penseel der liefde in volle ontplooiing herkennen, maar hier spatten de fallussen van de gevels met een enthousiasme dat zijn weerga niet kent.
Overal in het binnenland zal je op de huisgevels weleens het penseel der liefde in volle ontplooiing herkennen
Die fascinatie voor het mannelijk lid heeft Bhutan onder meer aan Drukpa Kunley, de goddelijke gek, te danken. Onorthodox is wellicht de vriendelijkste bewoording die je voor deze bizarre monnik kan hanteren. Het boeddhisme onderwees hij al zingend, humor en aanstootgevend gedrag – doorgaans met seksuele implicaties – waren zijn vaste ingrediënten, schofferen was zijn handelsmerk. Dat hij met zulk discours nog altijd razend populair is, hoeft geen betoog.
Sopsokha – Thematische geveldecoraties |
|
|
Toch worden er voor de frivole decoraties op de huisgevels nog andere verklaringen aangehaald. De kloeke penissen zouden heksen en boze geesten afweren of – meer voor de hand liggend – een vruchtbaarheidssymbool vormen. Hoe meer kinderen in het gezin, des te meer werkkracht op het veld.
Beneden in de vallei op een heuvel wijst Karma de Chimi Lhakhang aan. Oorspronkelijk stond daar een kleine stoepa, gebouwd door Drukpa Kunley. Luidens de legende zou hij de hond die hij gedood had, onder die stoepa begraven hebben. Tegenwoordig is de tempel een populaire bestemming voor vrouwen met een vruchtbaarheidsprobleem. Drukpa Kunley lacht ongetwijfeld in zijn vuistje.
Op zijn staatsiefoto prijkt de eerste koning van Bhutan nog blootsvoets
Punakha, onze bestemming, ligt ruim 1 300 m hoog in een brede, vruchtbare vallei, befaamd voor haar rijstproductie. Jaarlijks kan je hier vier oogsten binnenhalen – tweemaal rijst en tweemaal een ander gewas. Toch houden de meeste boeren het op één rijstoogst en één ander gewas per jaar. Wil je twee keer per jaar rijst oogsten, dan moet je immers gaan irrigeren. Een flinke klus is dat.
Tot 1955 was Punakha de hoofdstad van Bhutan. In 1907 werd Ugyen Wangchuk er tot eerste koning van Bhutan gekroond. Op zijn staatsiefoto prijkt hij nog blootsvoets. Tegenwoordig telt men er ongeveer 15 000 inwoners.
Voorlopig laten we het stadje links liggen. Het is de dzong die we gezien willen hebben. Historisch gezien is het de belangrijkste van Bhutan. Dat hier ooit een dzong zou verrijzen, had Goeroe Rinpoche al in de 8e eeuw voorspeld. In de 13e eeuw werd zijn profetie bewaarheid, maar het was de Shabdrung die in 1637 werk maakte van het huidige, imposante burchtklooster.
Zo hevig was de vloedgolf, dat het water van de Pho Chhu een eind stroomopwaarts de Mo Chhu in raasde
Punakha – Pungtang Dechen Phodrang Dzong aan de samenloop van de Pho Chhu (rechts) en de Mo Chhu
Zoveel machtsontplooiing zinde de Tibetanen niet. In 1639 zakten ze naar de vruchtbare vallei af en vielen de dzong aan. Maar de Shabdrung wist hen af te weren. Om zijn overwinning te vieren, liet hij de dzong uitbreiden tot een gebouw met 21 tempels dat een oppervlakte van 180 m op 72 m beslaat – meer dan een hectare dus.
Punakha Dzong
Stroomopwaarts volgen we de Puna Tsang Chhu, tot plots achter een bocht de Pungtang Dechen Phodrang Dzong, het Paleis van het Grote Geluk, in al zijn glorie verschijnt. Het decor kan amper overtroffen worden. Majestueus rijst de dzong uit de alluviale vlakte op, aan de samenvloeiing van twee rivieren – links de moederrivier, de slijkerige, traag stromende Mo Chhu, rechts de vaderrivier, de heldere, snel stromende Pho Chhu. Groene, dichtbeboste bergen omgeven de site.
Die fenomenale ligging heeft ook haar keerzijde. Hoog in de bergen wil de natuurlijke dam van een smeltwatermeer het weleens begeven. Laatst gebeurde dat in 1994, zo’n 150 km stroomopwaarts langs de Pho Chhu. Een tsunami van water en ijs baande zich door de vallei een weg naar beneden en overstroomde de dzong. Zo hevig was de vloedgolf, dat het water van de Pho Chhu een eind stroomopwaarts de Mo Chhu in raasde.
Alsof zulke rampspoed niet zou volstaan, kreeg de dzong in de loop van haar bestaan bovendien met zes branden af te rekenen, twee overstromingen en één aardbeving. Dat belet het gebouw niet om er vandaag op zijn paasbest bij te liggen.
Punakha Dzong
Een overdekte houten brug tussen twee witte torens voert ons de Mo Chhu over naar het imposante burchtklooster. Links wijst Karma de Dzong Chung aan, op de plek waar de historische tempel uit de 13e eeuw stond en waar de Shabdrung nog verbleven heeft. Rechts leidt een steile, witte stenen trap, gevolgd door een zo mogelijk nog steilere, houten trap naar de vestibule. Die houten trap konden ze ophalen als er gevaar dreigde. Zoals immer staan kleurrijke fresco’s van de Vier Hemelse Koningen ons in de vestibule op te wachten. Elk van hen bewaakt één van de vier windrichtingen.
Vestibule met steile houten trap |
|
|
Een reusachtige bodhiboom begroet ons op de eerste van de drie geplaveide docheys of binnenhoven. Het administratief kwartier van de dzong is dit, waar de jaarlijkse domchoe plaatsvindt, een festival dat herinnert aan de overwinning op de Tibetanen in 1639.
Dochey (binnenhof) met bodhiboom
Een lage, smalle gang brengt ons als door een witte tunnel naar de tweede binnenhof. Zo belanden we in het religieuze compartiment.
Monnikenverblijven |
|
|
Weer zo’n witte tunnel brengt ons naar de derde en laatste binnenhof. Een heel bijzondere omgeving is dit, want hier bevindt zich de Machey Lhakhang. Daar wordt het gebalsemde lichaam van de Shabdrung bewaard. Afgezien van de Je Khenpo, de religieuze leider van Bhutan, en de mannelijke leden van de koninklijke familie mag niemand deze tempel betreden.
Afgezien van de Je Khenpo, de religieuze leider van Bhutan, en de mannelijke leden van de koninklijke familie mag niemand deze tempel betreden
Machey Lhakhang
|
|
|
In de kunre daarentegen wordt onze aanwezigheid wel gedoogd – zolang we onze schoenen maar uitdoen. De fameuze Zaal met de Honderd Pilaren is dit, waar traditioneel de kroning van de koning en diens huwelijk plaatsvinden. De sandelhouten pilaren zijn volledig met rijk bewerkte koperen platen bekleed en lijken een woud van gouden bomen te creëren. Een kniesoor moet je zijn om op te merken dat er in feite slechts 54 pilaren staan.
Achteraan in de gebedszaal staat de Sakyamuni, de historische Boeddha, centraal. Zijn twee belangrijkste leerlingen vergezellen hem. Als een soort stralenkrans rond zijn hoofd zijn op de wand de 16 arhats afgebeeld, wezens die al flink opgeschoten zijn op hun weg naar de verlichting.
Links van hem staat Goeroe Rinpoche. Hier zijn het twee van zijn vijf vrouwen die hem vergezellen. Over hun identiteit heerst wat verwarring, tot Karma uitsluitsel geeft – het gaat om de Chinese en de Nepalese echtgenotes. De stralenkrans rond het hoofd van de lama wordt door zijn acht manifestaties gevormd. De meest herkenbare voor ons is die waarin hij de tijgerin berijdt – zijn favoriet voertuig telkens hij Bhutan bezocht. In zijn linkerhand houdt hij een drietand met daarop drie hoofden. Die staan zowel symbool voor het verleden, het heden en de toekomst, als voor de drie vergiften die de weg naar de verlichting belemmeren – onwetendheid, begeerte en woede. Na de overstroming van 1994 moesten de beelden opnieuw gemaakt worden, groter dan voorheen.
Die staan symbool voor de drie vergiften die de weg naar de verlichting belemmeren – onwetendheid, begeerte en woede
Rechts vervolledigt Shabdrung Rinpoche de triade. Karma wijst een kleine bronzen Maitreya aan – de Boeddha van de toekomst – en de enigszins vreemde verschijning van een riviergod. Op het altaar prijken enkele mooie torma’s. Gesofisticeerde botersculpturen zijn dat, vervaardigd van boter, suiker en tsampa of gerstemeel, en gekleurd met natuurlijke mineralen. Van Trulku Jigme Chhoedra, de huidige Je Khenpo, staat er een foto opgesteld. Nummer 70 is hij in een lange rij van religieuze leiders die haar oorsprong vindt in de 17e eeuw.
Uitzonderlijk fraaie muurschilderingen geven het leven van de Boeddha weer. Acht etalages van telkens een dozijn kasten met een of andere godheid achter stoffig glas doen dan weer oubollig aan. Elke etalage brengt een bepaald thema aan. Karma wijst de goddelijke gek Drukpa Kunley aan, herkenbaar aan zijn attributen – een boog, een pijl en... een hond.
Utse (torengebouw)
De centrale utse torent zes verdiepingen boven ons uit. Daar worden de schatten van de dzong bewaard. Via een steile, ophaalbare houten trap kan je de utse betreden, maar dat is verboden terrein voor ons.
|
|
|
Het loopt al tegen vijven aan. Een bewaakster maakt ons attent op het feit dat we ons dringend uit de voeten horen te maken, want over vijf minuten gaat de zaak dicht. Terwijl we naar de poort kuieren, komen her en der monniken uit hun kamertjes te voorschijn om zich naar de kunre te spoeden voor het reciteren van de mantra’s. We verlaten de dzong die door velen – niet ten onrechte – de mooiste van Bhutan genoemd wordt.
Dat merk je aan de ogen die van op de toren de omgeving indringend bespieden
Khurutang – Grote Nepalese stoepa
Even werpen we nog een blik op de grote stoepa in Khurutang aan de oever van de Puna Tsang Chhu. Het witte heiligdom is van Nepalese snit, dat merk je aan de ogen die van op de toren de omgeving indringend bespieden. De aanpalende tempel is in opdracht van Yab Ugyen Dorji gebouwd – beter bekend als de vader van de vier koninginnen, de vader dus van de vier zussen die met de vierde koning getrouwd waren. Adolescenten in traditionele kledij zijn druk in gesprek als ze van de school terugkeren.
Khurutang – Schoolgaande jeugd
Half zes is het als we in Walakha hotel Zangto Pelri bereiken, wat hogerop op de berghelling gelegen. Later op de avond bliksemt het even, maar meer dan een handvol regendruppels valt er niet uit de lucht.
Dinsdag 15 april | Punakha – Bumthang
In Punakha zijn er wél honden, wat Drukpa Kunley ook moge beweren. Dat hebben we de hele nacht door met eigen oren kunnen vaststellen. Maar ‘s ochtends zijn het de vogels die ons wekken, aangevoerd door de koekoek.
Grijskeelmenievogel |
|
Roodstaart |
Punakha – Terrassen |
|
Schoolkinderen wachten op transport |
Boven een heiige, blauwe lucht straalt vrolijk de zon. Ideaal om vandaag de vergezichten te bewonderen, want we hebben een rit van ruim 200 km naar Bumthang voor de boeg, een vruchtbare vallei in het centrum van Bhutan en tevens het historisch hartland van deze natie. Over drie passen zal de rit ons voeren – tweemaal 3 400 m en eenmaal 2 800 m hoog. Ingewikkeld zal onze rit niet zijn, vermits er slechts één weg van west naar oost door Bhutan loopt. Maar wel bochtig.
Hogerop tegen de berghelling bevindt zich wat Karma het oudste dorp van de streek noemt
Leemstenen woningen in Tibetaanse stijl
Half acht is het als Kuenzang zijn bus in beweging zet. Schoolkinderen, piekfijn als gekrompen volwassenen in gho en khira uitgedost, wachten op de schoolbus. Een marktje komt geleidelijk tot leven.
Ruïnes van de dzong van Wangdi Phodrang (links op heuvel)
Met half toegeknepen ogen, pal tegen het licht van de rijzende zon in, onderscheiden we aan de overkant van de rivier de ruïnes van de dzong van Wangdi Phodrang. De derde oudste dzong van het land was dit, gebouwd door de Shabdrung. Wás, niet ís. Want vandaag blijven van de dzong enkel diens stenen fundamenten over. Ze strekken zich in de lengte over een smalle bergrug uit. Een gigantisch gebouw moet het geweest zijn, zo lang als de dzong van Thimphu, maar smaller.
Het was geen natuurramp die in juni 2012 de dzong verwoestte, het was een banale kortsluiting. Het gebouw brandde vrijwel volledig af. Blussen was onmogelijk, want een weg naar de dzong was er niet. Voor de brandweer was er dus geen doorkomen aan. De ironie wil dat de monniken hun dzong net aan het renoveren waren. Ongeveer 40 % van het werk was klaar. Enkel de mooiste beelden konden ze nog redden. Die staan nu in een andere tempel.
Dat het wegdek in slechte staat is, daar kijken we niet meer van op. Wel van het feit dat Karma daar nu plots een verklaring voor geeft
Zuidwaarts wordt de Puna Tsang Chhu de Sankosh genoemd en mondt ze uit in de Brahmaputra. Onze bestemming ligt echter in het oosten. Geleidelijk klimmen we uit de vallei weg. Beneden, in een bocht van de rivier, vallen acht witte stoepa’s op. Ze verwijzen naar de acht belangrijkste fasen in het leven van de Boeddha. Hogerop tegen de berghelling bevindt zich wat Karma het oudste dorp van de streek noemt. Alle huizen zijn er in Tibetaanse stijl opgetrokken, helemaal in leem.
Stroomopwaarts volgen we de vallei van de Tang Chhu oostwaarts. De weg is slecht, aldus Karma, omdat er verderop een steengroeve is. Stenen moeten aangevoerd worden voor de bouw van een waterkrachtcentrale op de Puna Tsang Chhu. Zwaarbeladen vrachtwagens vermalen het wegdek tot een kraterlandschap vol putten en keien. Dat het wegdek in slechte staat is, daar kijken we niet meer van op. Wel van het feit dat Karma daar nu plots een verklaring voor geeft.
Tang Chhuvallei met gebedswimpels in de voorgrond
Van de hydro-elektrische energie die in Bhutan geproduceerd wordt, is 30 % voor intern gebruik bestemd, 70 % voor export. Liefst 31 % van het nationaal inkomen komt uit waterkracht voort, iets minder dan 30 % uit toerisme, de rest uit belastingen.
Tachtig procent van de Bhutanezen leeft van de landbouw, zet Karma zijn verhaal voort. Tot in de jaren tachtig werden aardappelen uitsluitend voor eigen gebruik geteeld, vooral in Chapcha en Bumthang. Daar kwam verandering in met de aanleg van wat Karma gemakshalve een wegennet noemt. Vanaf toen ging export tot de mogelijkheden behoren. Op jaarbasis kon een familie tot 50 000 ngultrum verdienen – zo’n 640 euro. In het tropische zuiden worden zelfs sinaasappelen, bananen en ananas geteeld. Die worden naar India en Bangladesh geëxporteerd.
In dit majestueuze landschap krijgen onbeduidende sneeuwpieken als deze niet eens een eigen naam
Omstreeks kwart over negen bereiken we de ingang van de steengroeve. Prompt wordt de weg nu beduidend beter. Op sommige plaatsen dan toch. Even later maken de eerste sneeuwpieken hun opwachting. Foothills of the Himalaya, noemt Karma ze. In dit majestueuze landschap krijgen onbeduidende sneeuwpieken als deze niet eens een eigen naam.
Nobding – Thematische gevelversiering
Aan de penissen van Nobding kunnen we niet weerstaan. We kuieren door het dorpje en nemen de obligate fotootjes. Zelfs Karma en Kuenzang hebben er pret in. Kuenzang laat zich fotograferen alsof één van die joekels uit zijn broek oprijst.
Nobding |
|
|
Maar Nobding heeft meer te bieden. Traditionele huizen boorden de onverharde straat af. In een voortuintje zijn ze een meterslange sjaal aan het weven. Vlees van runderen en varkens hangt te drogen voor de warme moessonmaanden. In perfecte hygiënische omstandigheden, dat spreekt vanzelf.
Vlees drogen |
|
Lange sjaal weven |
Terwijl Kuenzang zijn slingerend en hobbelig parcours voortzet, spijkert Karma onze kennis van de dzongs wat bij. Toen de Shabdrung indertijd dzongs begon te bouwen, waren zijn drijfveren in de eerste plaats van militaire aard. Als je een dzong in handen had, had je het in de bijbehorende dzongkhag voor het zeggen.
Een belegering kunnen doorstaan was de belangrijkste bekommernis bij het bouwen van een dzong
Een belegering kunnen doorstaan was de belangrijkste bekommernis bij het bouwen van een dzong. Vaak bevond hij zich op een heuvelrug en kon de ganse bevolking van de vallei er in schuilen. Een ondergrondse tunnel leidde naar een waterbron of een watervoorraad. Van op de ta dzong of uitkijktoren zag je de vijand van ver naderen. Enkel via een houten trap die opgehaald kon worden, kreeg je toegang tot de burcht. Daarachter bevond zich een gang met wat bochtenwerk om het vijandelijke indringers niet te gemakkelijk te maken. Toch hadden de dzongs van meet af aan ook een religieuze en administratieve functie.
Traditioneel wordt een dzong in natuursteen en leem opgetrokken, terwijl het dak uit houten schalieplaten bestaat. Om de twee tot drie jaar moesten die vervangen worden. De plaatselijke bevolking moest daar aan bijdragen. Tegenwoordig zijn deze schalies doorgaans vervangen door rode golfplaten.
Het belangrijkste gebouw van de dzong is de utse, de centrale toren. Grote, platte stenen bedekken de docheys of binnenhoven. Rond de docheys liggen vleugels met kleine vertrekken, doorgaans één verdieping hoog. In het religieuze gedeelte wonen daar de monniken, in het seculiere gedeelte zijn daar meer profane instellingen zoals een rechtbank, een belastingkantoor en andere kantoren gevestigd. Een dzong betreden zonder traditionele kledij te dragen – inclusief kunstig geknoopte sjaal – is Bhutanezen strikt verboden.
Himalayahemlocksparren
Buiten wijst Karma enkele himalayahemlocksparren aan, bomen die op een ceder lijken, maar minder bladeren hebben. Ook koraalbomen staan er, kaal, momenteel zonder bloesem of bladeren. Bijna zo behendig als geiten staan koeien op de steile hellingen te grazen.
Hoogteaanduidingen willen in Bhutan overigens nogal eens uiteenlopen naar gelang van de bron
Even voor elf bereiken we de top van de Pele La, 3 390 m boven de zeespiegel. Het is er zonnig en niet erg winderig, maar toch vrij koel. Aan de overzijde van de pas staat een kudde jaks te grazen. Eigenlijk is dit niet de top van de berg, maar wel van de pas, preciseert Karma. Hoogteaanduidingen willen in Bhutan overigens nogal eens uiteenlopen naar gelang van de bron, voegt hij er aan toe. Verschillen van 100 tot 150 m zouden niet uitzonderlijk zijn.
Pele La |
|
Rukhubji – Aardappel- en rijstvelden |
Vanaf nu volgen we de Chandiji Chhu stroomafwaarts. Jaks staan op de glooiende hellingen te grazen. Ze doen zich onder meer aan de fijne, fris groene bladeren van de dwergbamboe te goed. Met haar holle stengels wordt die plant niet hoger dan 20 tot 30 cm.
Beneden in de vallei, op een langgerekt alluviaal sediment ligt het dorpje Rukhubji. De aarde is er vruchtbaar, ze telen er aardappelen en tarwe. In de winter worden dat gerst, boekweit en radijsjes. Van boven gezien heeft het sediment de vorm van een slang. Veiligheidshalve hebben ze op het hoofd van de slang een tempel gebouwd. Je weet maar nooit.
Chen Dep Chi
Bocht na bocht slingert de weg zich verder naar beneden. Tot achter één van die bochten plots een verrassend kleinood opduikt. We kijken neer op Chen Dep Chi, een hagelwitte stoepa uit de 18e eeuw op de oever van de snelstromende rivier. In het schitterende decor van het dichtbeboste V-dal ligt hij aanlokkelijk te fonkelen onder de zon. De stoepa is in Nepalese stijl, van op de vier zijden van de toren kijken de spirituele ogen ons doordringend aan.
Chen Dep Chi – Stoepa in Nepalese stijl |
|
Pelgrims stappen met de klok mee rond de mani |
Een groep bejaarde pelgrims verpoost even in het gras. Onder leiding van een lama zijn ze op bedevaartstocht.
Prompt stond de koning hem zijn beide ogen af
De stoepa herinnert ons aan de legende van een goedhartige koning die alles voor zijn volk over had. Op een dag werd hij door een god op de proef gesteld. Vermomd als een blinde man benaderde de god de argeloze koning. Die vroeg de blinde wat hij wou. Uw ogen, luidde het vrijpostige antwoord. Prompt stond de koning hem zijn beide ogen af. Onder de indruk van zoveel edelmoedigheid, gaf de god de koning zijn ogen terug. Vandaar de naam Chen Dep Chi – Twee ogen geven.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Parallel met de rivier is een lange mani opgetrokken, een twee meter brede en drie meter hoge muur van ruim 40 m lang. Met het gebedssnoer in de hand draaien enkele oude vrouwtjes hun rondjes rond de muur. In wijzerzin, zoals de boeddhistische leer voorschrijft, want zo houd je het heiligdom aan je reine rechterzijde. Op elke steen is een inscriptie van de mantra Om mani padme hum aangebracht – de beroemdste van alle boeddhistische mantra’s. Een aanroeping is dat van het juweel in de lotusbloem, met name Avalokiteshvara.
Om mani padme hum |
|
Avalokiteshvara |
Het blijft zonnig, maar uit het zuiden rukken wolken op. In een boom zitten een tiental gouden langoerapen van de blaadjes te schrokken. Dat verbaast Karma, want normaal zal je deze apen meer naar het zuiden aantreffen. Het is de eerste keer dat hij ze hier ziet.
Gouden langoerapen |
|
|
De vlierbomen langs de weg staan bekend voor hun stevige wortels, waardoor ze het eroderen van de berghellingen door water tegengaan. Dat is mooi meegenomen voor een land waar aardverschuivingen dagelijkse kost zijn.
Geleidelijk naderen we Trongsa, een schilderachtige collectie traditionele woningen op de steile hellingen hoog boven de Mangdi Chhu. De stad lijkt binnen handbereik te liggen – in vogelvlucht amper een kilometer van ons verwijderd – maar een diep V-dal scheidt ons. Het prentkaartgehalte van het uitzicht is groot, met het stadje, de rivier, de dzong en hogerop tegen de helling de obligate ta dzong. Beneden in de schaduw van de beboste hellingen moet zich ergens de traditionele brug over de Mangdi Chhu bevinden. Eeuwenlang was dat de enige mogelijkheid om de rivier over te steken. Wie Bhutan van west naar oost of omgekeerd wou doorkruisen, moest langs deze brug passeren. En de plaatselijke tol betalen, uiteraard.
Wie Bhutan wou doorkruisen, moest langs deze brug passeren. En de plaatselijke tol betalen, uiteraard
Trongsa – Dzong en ta dzong
Beneden in de vallei is weer eens een dam in aanbouw. Op termijn moet dit hydro-elektrisch project 1 500 MW leveren. Veel is daar niet van waar te nemen, we kunnen nog net de ingang van de watertunnels zien.
Amper twee kilometer verderop – in vogelvlucht – bevindt zich het restaurant voor de lunch. Maar het zal ons drie kwartier vergen om de plek aan de overkant van de vallei te bereiken. Want indrukwekkende viaducten die diepe V-dalen overbruggen, zal je hier niet aantreffen. Braafjes slingert de weg zich langs de berghellingen, vallei in, vallei uit.
Waar een recente brug van Japanse makelij de Mangdi Chhu kruist, staat een controlepost van de politie strategisch opgesteld om in onze papieren te snuffelen. Kwart voor twee is het als we het winderige Yangkhil Resort bereiken. Van op het terras genieten we van het fraaie zicht op de dzong van Trongsa. De gebedsmolen in de tuin draait driftig haar rondjes, aangedreven door een snelstromend beekje. Bij elke rotatie klinkt een belletje.
Trongsa laten we voorlopig links liggen, evenals Karma’s ouderlijk huis. Zijn ouders wonen hier nog steeds, maar Karma zelf woont nu in Thimphu. Hij heeft er gestudeerd en is er twee jaar geleden gehuwd. We ontfutselen hem de belofte om overmorgen, wanneer we langs precies dezelfde weg naar Thimphu terugkeren, even in zijn ouderlijk huis binnen te wippen.
Rododendron |
|
|
Honderden rododendronstruiken staan langs de weg in bloei. Niet zomaar wat onooglijke struiken, maar kanjers ter grootte van een flinke boom. Niet toevallig wordt deze soort de rododendron arboreum genoemd, de rododendron die groeit als een boom. Doorgaans reiken ze tot een hoogte van 12 m, alhoewel dat ook weleens 20 m kan worden. Alleen al in Bhutan telt dit geslacht 46 soorten, die elk ergens tussen 2 500 m en 4 000 m hun favoriete biotoop hebben. In het gras tussen de bomen koketteren sleutelbloemen of primula’s met hun paarsblauwe bloempjes.
Magnoliaboom
Een fraaie magnoliaboom weet ons met zijn overvloed aan witte bloempjes te bekoren, terwijl tamme jaks zich staan af te vragen of ze ons wel kunnen vertrouwen. Jeneverbesstruiken staan er ook. De bessen worden tot poeder verpulverd en dan als wierook gebruikt. Enkele bomen rijzen monumentaal boven hun omgeving uit. Colchische esdoorns zijn dat, aldus Karma, een boomsoort die endemisch is voor de flanken van de Himalaya – al komt hij ook in Anatolië voor, waar hij zijn naam aan de stad Colchis dankt.
Jak
Gaandeweg heeft zich een dicht wolkendek gevormd en is de vallei met nevelen gevuld. Een ceremoniële poort en een witte stoepa verwelkomen ons op de 3 425 m hoge Yotong La. Overvloedig wapperen er de vale gebedswimpels. Een groot paneel windt er geen doekjes om: Welcome to Bhutan. Let’s all work together to fight against hiv/aids.
Gebedswimpels in de boeddhistische kleuren |
|
Yotong La |
Maar het is er winderig en koud. Vrij spoedig houden we het voor bekeken en zakken door de vallei van de Chhumey Chhu naar Jakar af. Het belangrijkste handelscentrum is dat van Bumthang, het historische hartland van Bhutan. In feite omvat Bumthang vier valleien – Chokhor, Tang, Ura en Chhumey. Toch wordt de regio meestal de Bumthangvallei genoemd.
Vaalgroene slierten baardmos hangen overdadig aan de boomtakken. In deze vochtige atmosfeer gedijen ze uitstekend. Dat wijst er op dat de kwaliteit van de lucht hier uitstekend is, want voor luchtvervuiling zijn ze uiterst gevoelig. Zoals alle korstmossen bestaan ze uit een symbiose van een schimmel met een alg. Uit baardmos kan een antibioticum gewonnen worden, maar er zijn nog heel wat andere farmaceutische, medische en cosmetische toepassingen gangbaar.
De dennen die we hier zien, zijn blauwe dennen of Bhutandennen. Hun blauwgrijze naalden kunnen tot 20 cm lang worden en hangen dan slap af. Ook dwergbamboe groeit langs de weg.
De roetzwarte lucht voorspelt weinig goeds. Een sporadische bliksemflits bevestigt dat vermoeden
Steeds donkerder wordt het, de roetzwarte lucht voorspelt weinig goeds. Een sporadische bliksemflits bevestigt dat vermoeden.
Chhumey – Traditionele woning
Even voor half zes daagt Chhumey op, een handvol huizen langs een rechte strook weg van maar liefst vijfhonderd meter. Nergens anders in Bhutan vind je zo’n lange rechte strook, gniffelt Karma. Veiligheidshalve hebben ze dan maar een reeks verkeersdrempels gelegd, want chauffeurs zouden zich hier uit frustratie weleens kunnen laten gaan. Enkele grote gebouwen langs de weg huisvesten scholen met lager, midden- en hoger middelbaar onderwijs – vergelijkbaar met onze drie graden in het secundair onderwijs.
Nergens anders dan in deze vallei wordt yathra geproduceerd, met de hand gesponnen en geweven uit schaapswol. Karma had nog een bezoek aan een artisanaal weefatelier in het vooruitzicht gesteld, maar Thokmed Yeshey Handicraft & Yatra Production Center heeft zijn weefgetouwen al binnengehaald. Terwijl we in het winkeltje tussen het textiel snuisteren, horen we buiten het dondergeroffel.
Chhumey – Traditionele woning
In het halfduister en in de stromende regen laten we Chhumey achter ons. Kuenzang heeft de koplampen van zijn Toyota Cruiser ontstoken. Regendruppels plenzen in het gele schijnsel op het wegdek, bomen schuiven als zwarte schimmen voorbij. Even voor zes duikelen we de 2 860 m hoge Kiki La over. Niemand heeft behoefte om uit te stappen. Donder en bliksem begeleiden ons verder naar beneden.
Omstreeks half zeven bereiken we hotel Jakar View in Jalikhar, ruim twee kilometer ten zuidoosten van Jakar. Het is er aardedonker. Elektrische stroom is er even niet. Dat hebben we aan donder en bliksem te danken. Zaakvoerder Tandyn, zijn vrouw, dochter en personeel verwelkomen ons met thee, koffie en zelfgemaakte popcorn. Ze hebben het hotel volledig eigenhandig opgetrokken – inclusief de houten meubels. In de eetzaal heerst de gezellige warmte van een houtkachel.
Klunzen zoals wij, daar zijn ze hier op voorbereid
In volle duisternis gaan we met onze zaklampen via de buitentrappen naar onze kamer op zoek. Ook daar heerst de warme gloed van een houtkachel. Een stevige voorraad dikke houtblokken staat klaar om het vuur geregeld bij te stoken. Het gloeiend hete deurtje openen en zonder gensters een blok in de vlammen manoeuvreren, gaat ons niet echt goed af. Maar klunzen zoals wij, daar zijn ze hier op voorbereid – een stenen plaat schermt de houten wand af.
Met kaars en zaklamp maken we er het beste van onder de douche. Zodra er omstreeks kwart na zeven weer spanning op het elektriciteitsnet komt, merken we dat niet eens. Alle schakelaars in de kamer staan immers nog steeds uit.
Intens gecharmeerd door de rustieke eenvoud beklimmen we onze logge houten bedden. Als vannacht ergens hoog in de bergen de dam van een smeltwatermeer het zou begeven, dan zijn deze bedden vast in staat om die zondvloed te doorstaan.
Woensdag 16 april | Bumthang
Terwijl de stralen van de ochtendzon geleidelijk tot in de vallei reiken, maken we voor het eerst kennis met ons nachtverblijf. De rijk bewerkte balkons, de vloeren en de binnenmuren blijken volledig in hout uitgevoerd zijn, terwijl de basisstructuur in steen opgetrokken is.
Bumthang – Hotel Jakar View |
|
|
Kanjers van rode houten penissen bengelen aan de vier hoeken van het dak, zijdelings met een zwaard aangesneden – alsof het om een smakelijk hapje gaat dat je maar te verorberen hebt. Bhutaanse helikopters noemt Karma ze, vanwege hun silhouet in de vorm van een rotor.
Bhutaanse helikopter |
|
Hop |
Niet alleen in de architectuur, maar ook in de keuken doet de artisanale vlijt van dit familiebedrijfje zich op z’n best gelden. Zelfgemaakte aardbeiengelei verschijnt op de ontbijttafel, kaas en boekweitpannenkoeken. Gisteravond waren er onder meer zelfgemaakte boekweitnoedels.
Buitenlandse luchtvaartmaatschappijen hebben in Bhutan niets te zoeken
Half negen is het als we er op uit trekken. Jakar blijkt zowaar over een airstrip te beschikken. Slechts twee vluchten per week landen hier, aldus Karma, met maximum 40 personen aan boord. Tot voor kort waren internationale vluchten van en naar Bhutan het monopolie van de nationale luchtvaartmaatschappij Druk Air. Sedert december 2011 mag ook de privé-maatschappij Tashi Air – beter bekend als Bhutan Airlines – zich op die markt begeven. Buitenlandse luchtvaartmaatschappijen hebben in Bhutan niets te zoeken.
Druk Air beschikt over vijf vliegtuigen, waaronder twee propellervliegtuigen van ATR. Bhutan Airlines is dan weer de trotse bezitter van welgeteld één Airbus 319. Dat unieke toestel zal ons aanstaande zondag naar het Indiase Kolkata vliegen. Internationale vluchten mogen overigens uitsluitend in Paro landen en opstijgen. Die luchthaven werd in 1983 zo’n vijftig kilometer ten westen van de hoofdstad Thimphu gebouwd. Toeristen moeten sowieso per vliegtuig in Bhutan arriveren en over de grond het land verlaten – of omgekeerd, zoals wij.
Ware het niet dat hij het klooster op zijn maat gemaakt heeft. Dat wordt dus geregeld bukken
Tamshing Lhakhang zet ons weer met beide voeten op de grond. Het belangrijkste klooster van de nyingma of roodkappen in Bhutan is dit. Een zekere Pema Lingpa liet het in 1501 bouwen – een man, klein van gestalte, voegt Karma er aan toe. Dat zou ons niet veel uitmaken, ware het niet dat hij het klooster op zijn maat gemaakt heeft. Dat wordt dus geregeld bukken.
Driemaal is Goeroe Rinpoche indertijd in Bhutan opgedaagd. Telkens heeft hij er geschriften achtergelaten, op voor de hand liggende plaatsen zoals diep in een grot of op de bodem van een rivier. Die verborgen geschriften noemt men de terma of de schatten van Goeroe Rinpoche. Heb je zo’n schat ontdekt, dan sta je bekend als terton. Slechts zeer weinigen is die eer gegund.
Het moet zijn dat het met de hygiëne van monniken niet goed gesteld is
Al was Pema Lingpa aanvankelijk niet meer dan een gewone schaapherder, toen hij vijftien was, begon hij terma’s te ontdekken. Van de weeromstuit mocht hij zich terton noemen. Spoedig werd hij monnik, stichtte dit klooster en werd er de eerste abt van. De huidige abt is de 11e incarnatie van Pema Lingpa.
Bumthang – Tamshing Lhakhang
Het moet zijn dat het met de hygiëne van monniken niet goed gesteld is, want bij de ingang van het klooster doen twee posters van Unicef enkele elementaire regels uit de doeken – hoe je pipi doet, hoe je kaka doet, hoe je daarna de pot hoort te spoelen en je handen hoort te wassen. Heel aanschouwelijk voorgesteld – zelfs wij begrijpen de cartoons met de blozende monnikjes.
Devotie onderbroken |
|
Hygiëne voor monniken |
Maar de tempel zelf blijkt gesloten te zijn. Terwijl Karma de monnik met de sleutel belt, betreden we de binnenhof. Een twintigtal jonge monniken zijn er aan het bidden – wezen of kinderen van gezinnen die te arm zijn om hen naar school te sturen. Een vrij luidruchtig gezelschap is het, sereniteit is ver te zoeken, de geluiden die ze voortbrengen, lijken soms meer op kibbelen. Voeg daar toeristen met fototoestellen aan toe, en het is uit met de ingetogen devotie.
Biddende novice |
|
Mantra’s |
De stenen vloer is ijskoud, maar toch moeten de schoenen uit vooraleer we de gang rond het heiligdom mogen betreden. Dat ongemak verdwijnt als sneeuw voor de zon eens we de fabuleuze fresco’s onder ogen krijgen. Echte muurschilderingen zijn het, naar verluidt in 1509 door Pema Lingpa himself op de muur aangebracht. Eerlang zal het klooster gerenoveerd worden en dan worden deze eeuwenoude muurschilderingen door hedendaagse kopieën vervangen. Compleet onbegrijpelijk voor ons.
Hemelse Koning Noord (geel, met mangoest) |
|
Hemelse Koning Oost (wit, met luit) |
Bumthang – Tamshing Lhakhang
Hemelse Koning West (rood, met chorten en adder) |
|
Hemelse Koning Zuid (blauw, met zwaard) |
Op merkwaardige wijze is de hoofdkapel van de rest afgeschermd, alsof het een kleine, aparte kamer in het midden van de gebedszaal is. Goeroe Rinpoche staat centraal, links de Sakyamuni en rechts Maitreya, de Boeddha van de toekomst. Tegen de linker- en rechterwand staan telkens vier belangrijke bodhisattva’s, wezens die verlichting kunnen bereiken, maar in plaats daarvan zich beijveren om anderen bij te staan op het pad naar verlichting – vergelijkbaar met heiligen in het katholicisme.
In beide hoeken wijst Karma het zwarte beeld van Vajrapani aan, de bodhisattva die symbool staat voor de kracht van de Boeddha. Een steen met een zijden sjaal er rond herinnert aan Pema Lingpa’s bedrijvigheid als terton.
Al deze beelden zijn op één nacht door khandroma’s vervaardigd, energieke vrouwelijke wezens die vlot en bevallig door de lucht vliegen, verklaart Karma met grote stelligheid. Maar zodra bij dageraad de eerste zonnestralen verschenen, moesten ze zich uit de voeten maken. Jammer genoeg was de kroon van Goeroe Rinpoche toen nog niet helemaal voltooid. Dat heeft Pema Lingpa achteraf bijgewerkt. Nog steeds is de blik van Goeroe Rinpoche lichtjes omhoog gericht, de khandroma’s nastarend die zonder hun werk voltooid te hebben, terug naar de hemel vliegen.
Omgord met de oorspronkelijke maliënkolder van Pema Lingpa stapt een bejaarde pelgrim door de gang. Vijfentwintig kilogram zou dat ding wegen. De man weet dat hij, als hij op die manier uitgedost driemaal rond de centrale kapel stapt, van al zijn zonden verlost is.
Bumthang – Kurjey Lhakhang
De eerste verdieping van de tempel is als een soort balkon uitgebouwd, van waar je in de gebedszaal neerkijkt. Schilderingen van de Sakyamuni sieren de wand. Het zijn er 100 000, weet Karma.
Gouden dakstoepa |
|
Bumthangrivier |
Buiten blijkt de zon ondertussen door de wolken gebroken te zijn. Aan de overkant van de rivier wijst Karma de Kurjey Lhakhang aan. Stroomopwaarts wandelen we een eind langs de rivier, steken via een hangbrug de rivier over en klimmen dan naar het tempelcomplex.
Hangbrug met gebedswimpels
Het tempelcomplex zou er niet geweest zijn als twee koningen elkaar indertijd niet voortdurend in de haren gezeten hadden – Sindhu Raja en Noacche. De zaak escaleerde toen Noacche op zekere dag de zoon van Sindhu Raja doodde. Daar was die zo het hart van in, dat hij zelfs geen offers meer bracht aan de demon Shelging Kharpo.
|
|
|
Nu kan een koning zich veel veroorloven, maar met een demon sollen, dat doet hij beter niet. Het spel zat meteen op de wagen. De demon liet een inktzwarte duisternis over de aarde neerdalen – daar zijn we ondertussen vertrouwd mee, het heeft iets met elektriciteit te maken – en zoog vrijwel alle levenskracht uit Sindhu Raja weg.
Nu kan een koning zich veel veroorloven, maar met een demon sollen, dat doet hij beter niet
Eén van diens dienaren kon de ellende niet meer aanzien en riep Goeroe Rinpoche ter hulp. Voor Goeroe Rinpoche was dat de allereerste keer dat hij in Bhutan optrad – maar niet de laatste, zoals we weten. Hij kwam, zag en overwon. Door pure meditatie nog wel. Zo intens was zijn meditatie, dat Shelging Kharpo geen andere uitweg zag dan zich te onderwerpen. Zo langdurig was zijn meditatie, dat hij in de rotswand een afdruk (jey) van zijn lichaam (kur) achterliet. Het klooster hield er zijn naam Kurjey Lhakhang aan over.
Eens de demon uitgeschakeld, kon het boeddhisme zijn intrede doen in de vallei. Drie tempels werden aan de voet van de rotswand gebouwd. De oudste tempel, Goeroe Lhakhang, dateert van 1652. De tweede, Sampa Lhundrup Lhakhang, werd in 1900 door de eerste koning gebouwd. De derde verrees pas in 1984 door toedoen van de vrouw van de derde koning.
Naar Kurjey Lhakhang |
|
Kurjey Lhakhang – Grote stoepa |
Kleurrijke gebedswimpels boorden de toegangsweg af. Als een paternoster omgeeft een witte muur met 108 stoepa’s het kloosterterrein. Op het binnenplein staat de grote stoepa waar de eerste drie koningen gecremeerd zijn. Verderop is kennelijk een belangrijk evenement bezig. Honderden toehoorders – monniken vooral – zitten in het gras te luisteren naar de wijze woorden van een belangrijke lama uit Tibet. Voor dit bijzondere evenement zakt hij eenmaal per jaar naar Bumthang af.
Pelgrims stromen toe |
|
|
Op kousenvoeten betreden we de eerste tempel. Een beeld van Goeroe Rinpoche is prominent aanwezig. Elk van zijn acht manifestaties is afgebeeld. Duizend kleine beeldjes van Goeroe Rinpoche zouden er voorts in de glazen kasten staan, maar we tellen er slechts 760. En inderdaad, als we scherp toezien, bespeuren we een lichte welving in de rotswand – de afdruk van de rug van Goeroe Rinpoche, knikt Karma veelbetekenend.
Kurjey Lhakhang – Bezoek van belangrijke lama uit Tibet
Tussen de rotsen waarop de tempel gebouwd is, is een zeer smalle doorgang. De legende wil dat wie niet komt vast te zitten als hij door die natuurlijke tunnel kruipt, zonder zonden is. Wroetend geeft Karma het voorbeeld, kennelijk is hij zonder zonden. Maar zelfkennis belet ons hem na te volgen.
Luisteren naar de woorden van de lama
|
|
|
De tweede tempel mag dan wel befaamd zijn voor de fraaie beelden die er in ondergebracht zijn, wij zullen er geen glimp van opvangen. Want de tempel is gesloten. De monniken die als suppoost optreden, zitten buiten in het gras naar de wijze woorden van de lama te luisteren.
Raaf pikt aan de torma’s |
|
|
Op de richel van een stoepa zit een raaf driftig aan enkele torma’s te pikken. Die botersculpturen, vervaardigd van boter, suiker en tsampa of gerstemeel, staan daar niet toevallig. Het is de bedoeling dat de vogels er zich aan te goed doen. De monniken hebben er zich ceremonieel van ontdaan, als teken van onthechting, om zich los te maken van het kwaad.
Met elke tempel zou men één van haar gewrichten aan de aarde vastpinnen
Bumthang – Jampa Lhakhang
Aan kloosters geen gebrek in deze vallei, maar Jampa Lhakhang is toch wel heel bijzonder. Met stip het oudste klooster van Bhutan is dit, gebouwd in 659. Zelfs Goeroe Rinpoche kwam hier ooit op bezoek. Een hele eer voor ons, om letterlijk in diens voetstappen te mogen treden. Zij het op kousenvoeten.
Eén van de beroemdste Bhutaanse legenden leert ons dat deze tempel deel uitmaakte van de krachttoer die de Tibetaanse koning Songsten Gampo in 659 geleverd zou hebben. Op één dag liet hij maar liefst 108 tempels bouwen in een gebied dat zich over Bhutan en grote delen van Tibet uitstrekt. Toentertijd werd deze drastische operatie als de enige mogelijkheid gezien om een gigantische vrouwelijke demon voorgoed onschadelijk te maken. De demon werd vermoed ruggelings op de aarde te liggen. Met elke tempel zou men één van haar gewrichten aan de aarde vastpinnen. Twee tempels bevinden zich in het huidige Bhutan – de Kyichu Lhakhang in Paro houdt de linkervoet van de demon onder controle, terwijl deze Jampa Lhakhang haar linkerknie immobiliseert. Alle andere tempels bevinden zich in Tibet. Zo zou de beroemde Jokhangtempel in de Tibetaanse hoofdstad Lhasa pal op de navel van de demon staan.
Jampa Lhakhang
Tegenwoordig dateert alleen het centrale gebouw nog uit de 7e eeuw, de rest is later bijgebouwd. Bij het betreden van het gebouw wijst Karma de zinkende stenen aan – een trap met drie treden die naar de centrale kapel afdaalt. De onderste trede zit volledig onder de grond verscholen – een verwijzing naar de Boeddha van het verleden. De tweede trede ligt op hetzelfde niveau als de begane grond, de derde erboven. Die verwijzen naar de Boeddha’s van het heden en van de toekomst.
Drie Hemelse Koningen (oost, west en noord)
In de gebedszaal zijn het de Boeddha’s van het verleden, de toekomst en het heden die de dienst uitmaken. Maitreya staat centraal. Per slot van rekening is dit zijn tempel – Jampa is de Tibetaanse naam van Maitreya. Ook de acht belangrijkste bodhisattva’s zijn present.
De zijtempel is aan de Kalachakra gewijd, het Wiel van de Tijd, met schilderingen van tantristische goden tegen de muren. De vereniging van het mannelijke element wijsheid en het vrouwelijke element mededogen staat er centraal. Zonder de vereniging van die twee elementen kom je niet tot verlichting.
Toen de eerste koning zijn zinnen op de verovering van het westen van Bhutan gezet had – Punakha, Thimphu, Paro – vroeg hij zijn geestelijke raadsman wat hem te doen stond. Die gaf hem het advies dit beeld van de Kalachakra te maken en het op het westen te richten. Zo geschiedde, de profetie kwam uit. Met koude voeten stappen we terug aan boord van Kuenzangs bus.
Bumthang – Jakar Dzong
Zoals elke dzongkhag beschikt ook Bumthang over een fraaie dzong. Toen lama’s in de 17e eeuw plannen opgevat hadden om een dzong te bouwen, braken ze zich het hoofd over een geschikte locatie. Plots scheerde een grote witte vogel over hun hoofd en landde op een heuvel. Als dat geen goed voorteken was. In 1676 werd op die heuvel Jakar Dzong gebouwd, de Dzong van de Witte Vogel.
Die witte vogel was de beschermgod Mahakali, legt Karma geduldig uit aan zijn sceptisch westers publiek. Waarom Mahakali dan niet gewoon zelf even meedeelt waar hij wil dat zijn dzong staat, willen wij weten. Karma schudt het hoofd bij het aanhoren van zoveel domheid. Als godheid is Mahakali onzichtbaar voor mensen. Rechtstreeks communiceren kan hij dus niet. Voor hem zit er niets anders op dan de gedaante van een levend wezen aan te nemen en aldus tekens te geven.
Bhutanezen plachten zich immers slechts eenmaal per jaar te wassen
Eeuwenlang is aan de dzong geen enkele renovatie doorgevoerd. Hij ademt dus nog vrij veel authenticiteit uit. Het religieus gedeelte bevindt zich rond de verste dochey. Daar vindt ook het jaarlijks festival plaats. In tegenstelling tot elders steunt de utse op beide zijden van de vrij smalle dzong. Je kan er dus niet rond wandelen, je stapt er gewoon onderdoor.
Bumthang Dzong |
|
Vrouwen in traditionele khira |
De ondergrondse tunnel die naar de watervoorraad leidt en soelaas zou moeten bieden tijdens een belegering, blijkt niets meer te zijn dan een trap die tussen twee hoge muren naar de oever van de rivier afdaalt. Tijdens het beleg konden hierlangs water en vis aangevoerd worden. Water werd in bamboepijpen naar boven gedragen, 3 tot 4 liter per pijp. Daar werd het in de Chhu Dzong opgeslagen, de waterdzong.
Dat water werd overigens uitsluitend voor consumptie gebruikt. Tot de jaren tachtig van de vorige eeuw plachten Bhutanezen zich immers slechts eenmaal per jaar te wassen, meer bepaald als het festival er zat aan te komen. Voor een maaltijd was het gebruikelijk de handen niet met water te wassen, maar er met rijst over te wrijven, zodat het vuil geabsorbeerd werd. De onfrisse rijstbal wierpen ze vervolgens als voer voor de honden.
Via het administratief gedeelte verlaten we de dzong en volgen het pad naar beneden. Talloze schoolkinderen in khira en gho zijn op weg naar de Kurjey Lhakhang om er het gebed van de lama bij te wonen. Sommigen dragen een sjaal, anderen niet. Of ze bij hun traditionele kledij al dan niet een sjaal moeten dragen, wordt niet door hun leeftijd bepaald, maar door hun lichaamslengte.
Membartsho, het Brandende Meer
Al sedert de 15e eeuw is Membartsho, het Brandende Meer, een populair pelgrimsoord hogerop in de bergen. Bijzonder aan het Brandende Meer is het feit dat het geen meer is en dat het niet brandt. Om dat uit te leggen, brengt Karma in herinnering hoe Pema Lingpa aanvankelijk een gewone jongen was die als schaapherder leefde. Toen de vijftienjarige knaap op zekere dag een heel speciale vondst uit de bergen meebracht, geloofde niemand dat hij een terma gevonden had – een verborgen schat van Goeroe Rinpoche – en dat de knaap dus in feite een terton was.
Bijzonder aan het Brandende Meer is het feit dat het geen meer is en dat het niet brandt
De penlop, de plaatselijke gouverneur, wilde weten hoe de vork aan de steel zat. Pema Lingpa nam de penlop – gevolgd door een nieuwsgierige menigte – mee naar een plek waar de snelstromende Tang Chhu quasi rimpelloos en geluidloos tussen de rotsen door glijdt. Alsof het een klein meer was.
Daar sprong de knaap met een brandende boterlamp in de hand de rivier in en verdween onder water. Toen iedereen dacht dat het aanstellertje al lang verdronken was, kwam hij met een beeld van Avalokiteshvara en een nieuwe terma boven water. Meer nog, hij was niet eens nat en had nog steeds de brandende boterlamp in zijn hand. De legende was geboren.
Tsatsa’s |
|
Gebedswimpels in boeddhistische kleuren |
Via een smal pad klimmen we stroomopwaarts langs de rivier op zoek naar deze bijzondere plek. Keitjes zijn op elkaar gestapeld als minuscule chortens langs het pad. Honderden tsatsa’s, kleine beeldjes met de as van een overledene, staan op de rotsrichels opgesteld. Tienduizenden vale gebedswimpels in de vijf boeddhistische kleuren wapperen tussen de bomen en boven de rivier. Het is een zeer heilige plek die we naderen, dat is duidelijk. Uiteindelijk belanden we op een reusachtig rotsblok midden in de rivier. Terwijl we ons best doen om er niet af te vallen, laten we de boeddhistische en animistische elementen van de omgeving op ons inwerken.
Bumthang – Pema Shedrup Choeki Gatsheling Shedra (nonnenklooster)
Hogerop in de bergen langs diezelfde Tang Chhu bevindt zich Pema Shedrup Choeki Gatsheling Shedra. Een hele mondvol is dat voor een nonnenklooster van de nyingma. Honderd zestig nonnen verblijven er. Levenslang, want in tegenstelling tot monniken kunnen nonnen niet uittreden. Het permanente gezelschap van één man hebben ze – hun leraar. Ons zult u daar geen commentaar over horen geven.
Nonnen
Het privé-klooster moet zelf voor zijn financiering instaan. En dat lijkt aardig te lukken, want de gebouwen zijn in behoorlijke staat. Aanvankelijk laten zeer weinig nonnetjes zich zien. Dat ze er zijn, merken we aan de slippers die chaotisch voor de deuren van de kamertjes achtergelaten zijn. En aan de giechelende stemmetjes achter de deuren. Meestal met zijn drieën per kamer, als we de slippers tellen. Alleen een stokoude non weet zich met haar gebedsmolentje wat in de belangstelling te werken.
Een simpel familiekiekje met lama’s, zou je zeggen, maar dat is het niet
In de vrij kleine gebedszaal houdt Karma ons een hedendaagse foto met drie lama’s voor. Een simpel familiekiekje met lama’s, zou je zeggen, maar dat is het niet. Want de eigenzinnige Pema Lingpa had meer in zijn mars dan af en toe een terma op te duikelen. Zo spiritueel werd hij geacht, dat hij tegen de regels van de kloostergemeenschap in wél mocht trouwen. Daar kwam een zoon uit voort, en zelfs een kleinzoon. Elk van deze drie generaties vormde het startpunt van een lange keten van reïncarnaties – respectievelijk de Sungtrul, de Thuksay en de Gyalse. De drie heren op de foto zijn dus de huidige incarnaties van Pema Lingpa, zijn zoon en zijn kleinzoon. Volkomen ten onrechte worden ze soms de incarnaties genoemd van het lichaam, de geest en de spraak van Pema Lingpa – een lapsus waarop de aandachtige lezer zich uiteraard nooit zou laten betrappen.
Tegen de wand wijst Karma een ashtamangala aan. De acht traditionele gelukssymbolen staan er op afgebeeld. De parasol staat voor bescherming tegen het kwaad, de lotus voor zuiverheid, de twee gouden vissen voor de Indiase rivieren Ganges en Yamuna, bronnen van het leven, de rechtsdraaiende schelp voor de triomf van het boeddhisme, het rad met de acht velden voor het achtvoudig pad van het boeddhisme, de vlag voor de overwinning van de leer op de duisternis, de oneindige knoop voor een lang leven en de vaas met heilig water voor het eeuwig leven – wat ons even doet mijmeren over het verschil tussen een lang leven en het eeuwig leven.
Non met gebedsmolentje en bidsnoer |
|
|
Terwijl we naar het hotel afzakken, legt Karma de kwestie van de penissen nog even op tafel. Zulke afbeeldingen mogen we immers niet als ordinaire fallussen zien, maar wel als vajra’s. De vajra heeft de vorm van een diamant, hij is dus keihard. Met zulk instrument kan je gemakkelijk het kwade van het goede wegsnijden en alle onwetendheid vernietigen, terwijl de vajra zelf onvernietigbaar is. Penissen dienen dus om de boze geesten weg te houden. Ook de Bhutaanse helikopters aan de vier hoeken van een huis worden daar ter bescherming gehangen, als deel van de inwijdingsrite. Dat danken we – hoe kan het anders – aan Drukpa Kunley, de goddelijke gek.
Traditionele Tibetaanse woningen
Dat Drukpa Kunley helemaal niet de gek was waarvoor hij doorgaans versleten wordt, wil Karma met een anekdote illustreren. Op zekere dag vond Drukpa Kunleys moeder dat hij te oud werd om zonder vrouw door het leven te gaan. Bij gebrek aan beter stelde ze voor dat ze zelf met hem zou trouwen. Dat zag Drukpa Kunley niet zitten. Hij trok naar het dorp, trof daar een bereidwillige vrouw van 84 jaar aan, nam haar mee naar huis en stelde haar aan zijn moeder voor als zijn vrouw.
Dat zag zijn moeder dan weer niet zitten. Ze verklaarde zich bereid alle klussen van een echtgenote op zich te nemen. Dus sliep Drukpa Kunley samen zijn moeder. Pas tegen de ochtend stemde zijn moeder in met seks. Daar was Drukpa Kunley zo verbouwereerd over dat hij weer het dorp in trok, ditmaal om overal rond te bazuinen dat zijn moeder seks met hem wilde hebben. Zijn moeder werd er verlegen en nederig van, besluit Karma.
Die man was dus zeker zo gek nog niet, besluit Karma. Maar daar zijn wij niet zo gek zeker van
Aan dit warrige verhaal krijgen we kop nog staart. Dat de moeder verlegen en nederig werd, legt Karma geduldig uit, betekent dat ze van haar zonden bevrijd is. En nog wel dank zij Drukpa Kunley. Die man was dus zeker zo gek nog niet, besluit Karma. Maar daar zijn wij niet zo gek zeker van.
|
|
Bizarre vogelverschrikker |
Regendruppels zijn ondertussen op de ruiten verschenen, maar nog steeds slaagt de zon er in om door de wolken te breken. Bizarre stokken waarop bovenaan drie houten penissen in kruisvorm aangebracht zijn, sieren sommige velden. De bedoeling van die vreemde vogelverschrikkers is afgunst af te wenden, legt Karma uit. Want als je een rijke oogst hebt, is dat een teken dat het goed met je gaat. Van de weeromstuit gaan de mensen dan over je roddelen, wat negatief op je kan afstralen. Daar ben je best op voorhand tegen gewapend.
Stralend van trots begroet de familie Tandyn ons bij onze terugkeer in het hotel. Niet vanwege onze aanwezigheid, maar wel vanwege het hoge bezoek dat morgen zijn opwachting zal maken. Niemand minder dan de lama die het evenement in de Kurjey Lhakhang leidt, zal hoogstpersoonlijk in hun bescheiden etablissement het middagmaal tot zich nemen. Het verhoogde gedeelte van de eetzaal hebben ze alvast tot een ontvangstruimte uitgebouwd, compleet met een heuse troon. Tegen de achterwand hebben ze de thangka’s van de triade opgehangen – Goeroe Rinpoche, de Sakyamuni en de Shabdrung. Het lijkt wel alsof we het avondmaal in een heus tempeltje nemen.
|
|
|
|
|
|
Jaak Palmans
© 2015, 2017 | Versie 2021-11-04 17:12
Lees het vervolg in (5/5)